“ÖTV ve KDV’nin vergilerin içindeki hissesi toplam yüzde 65 iken gelir ve servet vergilerinin hissesi yüzde 35 düzeyinde. Bu vergiler adaletsiz, gelir dağılımını bozuyor. Vergileri dar gelirli vatandaş ödemeye devam edecek.”
“Bir yandan insanlardan sabır isteniyor başka yandan KÖİ modeliyle müteahhitlere paralar tıkır tıkır ödeniyor. KÖİ projelerinde 44 müteahhit var. Bunlardan 37’si matrah beyan etmemiş. Vergi vermiyor. Bu türlü bir model olamaz.”
“2025’te bütçe açığı 1 trilyon 931 milyar lira öngörülmüş. Vazgeçilen vergiler ise 3 trilyon lira. Vergilerden vazgeçilmese açık verilmeyecek. Faiz sarfiyatları ise patladı. 1 trilyon 950 milyar lirayla bütçe açığından bile fazla.”
Plan ve Bütçe Komitesi CHP Kümesi Sözcüsü, İzmir Milletvekili Rahmi Aşkın Türeli Cumhuriyet’in sorularını yanıtladı.
– Cumhurbaşkanı Erdoğan “halkın bütçesi” diye bir paylaşım yaptı. 651 milyar TL toplumsal yardımlara ayrılan paradan kelam etti. Ne dersiniz?
Sosyal yardımdan yararlanmak, yoksulluktan kurtulmak bir ihsan, bir bağış değil temel bir vatandaşlık hakkıdır. Bu yüzden de toplumsal yardımlara ayrılan para ile övünmek bir iktidar için yanlışsız bir yaklaşım değil. Başka taraftan, ülkemizde toplumsal yardımlara ayrılan para yüksek değil, düşük. Yıllar prestijiyle bakıldığında ulusal gelirin yüzde 1.1’i civarında ve değişmiyor. Meğer gelişmiş ülkelerde bu sayı çok daha yüksek. OECD ortalaması yüzde 2.5.
‘ÇÖZÜM ÜRETMİYOR’
ülkemizde toplumsal yardımlar var olan meselelere tahlil üretemiyor. Toplumsal muhafaza sistemi, toplumsal sigorta, toplumsal hizmet ve toplumsal yardımlardan oluşur. Burada toplumsal sigorta primli bir sistem, öbürleri ise primsiz sistemlerdir. Lakin ülkemizde bu sistemler birbirinden farklı çalışıyor. Bu çerçevede primli ve primsiz sistemlerin tek bir çatı altında birleştirilmeye gereksinimi var. Türkiye’de toplumsal transferlerin yoksulluk oranı üzerindeki tesirinin AB ülkelerine nazaran daha sonlu olmasının temel nedeni o ülkelerde primsiz sistemlerin yüklü, bizde ise primli sistemlerin yüklü olmasından kaynaklanıyor.
‘SİSTEM VERİMSİZ’
Öte yandan son derece verimsiz bir sistem var. Belediyeleri de sayarsak 7 başka kurum toplumsal yardım veriyor. Bu kapsamda, tek bir çatı altında birleşmiş, hane halklarını temel alan bir yapının kurulması büyük değer arz ediyor. 22 yıllık AKP iktidarında ne yazık ki bunlar yapılmadı.
– Türkiye’deki gelir adaletsizliği 2025 yılı bütçesine ne kadar yansıdı?
Bugün Türkiye, Cumhuriyet tarihinin en büyük bölüşüm şokunu yaşıyor. Yoksulluk artıyor, yaygınlaşıyor ve derinleşiyor. TÜİK’in yüzde 5’lik gelir dilimlerine nazaran, en düşük gelire sahip yüzde 5, ulusal gelirin yüzde 1’ini alırken, en güçlü yüzde 5, yüzde 24’ünü alıyor. Yeniden milletlerarası kuruluşların yaptığı varsayımlarda, Türkiye’deki en varlıklı yüzde 1 ülkedeki servetin yüzde 40’ına sahip. Kalan yüzde 99 ise servetin yüzde 60’ını paylaşıyor. Bütçede ise bu eşitsizlikleri düzeltmeye yönelik hiçbir siyaset ve tedbir yok. Bu türlü bir sorun yokmuş üzere hareket ediliyor.
– Vergi gelirlerindeki artış ne kadar öngörülüyor?
2025 için vergi gelirlerindeki artış yüzde 46.5 olarak öngörülüyor. Vergilerde ÖTV ve KDV üzere dolaylı vergilere dayalı vergi yapısı devam ediyor. Bu vergiler son derece adaletsiz vergiler olup gelir dağılımını bozuyor. Öbür bir sözle vergileri yeniden dar gelirli vatandaş ödemeye devam edecek.
‘VAZGEÇİLMESE AÇIK OLMAZ’
– Geçen yıl vergi harcamalarının yani istisna, muafiyet ve indirimler yoluyla vazgeçilen vergilerin bütçe açığından daha fazla olduğunu söylemiştiniz. Artık durum nedir?
2025’te bütçe açığı 1 trilyon 931 milyar lira olarak öngörülmüş. Vazgeçilen vergiler ise 3 trilyon lira. AKP iktidarları devrinde hazırlanan tüm kalkınma planlarında, OVP’lerde, yıllık programlarda ve bütçelerde “Vergi harcamaları aktiflik açısından gözden geçirilerek daraltılacak” denmesine karşın vergi harcamaları artmaya devam ediyor. Bu vergilerden vazgeçilmese Türkiye iktisadı bugün bütçe açığı vermeyecek, borçlanmayacak. Harcamalar da ekonomiyi büyütmeye, istihdamı artırmaya ve gelir dağılımını düzeltmeye yönelik çok daha gerekli ve verimli alanlara yapılacak.
– Açık, halkın vergileri ile mi tamamlanıyor?
Vergi yükü son yıllarda artıyor. Dolaylı vergilere dayalı istikrarsız yapı devam ediyor. ÖTV ve KDV’nin vergilerin içindeki hissesi toplam yüzde 65 iken temel itibariyle alınması gereken gelir ve servet vergilerinin hissesi yüzde 35 düzeyinde. Bunun da çok büyük bir kısmı çalışanlardan stopaj yoluyla kaynakta kesilen vergiler. Harcamalar açısından bakıldığında ise bütçe içindeki kara delikler büyüyor.
– Nedir kara delikler?
Kamu özel işbirliği (KÖİ) modeliyle 2025’te köprülere, otoyollara, kent hastanelerine bütçeden ödenecek para 204.2 milyar lira. 2025-2027 periyodunu kapsayan 3 yılda bu ödeme 689 milyar lira olarak öngörülmüş. Bununla birlikte, bu ödemeler döviz cinsinden yapıldığı için döviz kurundaki bir artış bu sayıları daha da yükseltecek.
– Kur müdafaa da kara delik mi?
Tabii ki. 2023’te kur muhafazalı mevduat sisteminden Merkez Bankası’nın (MB) yüklendiği ziyan 830 milyar lira. 2024 sayıları şimdi açıklanmadı ancak MB analitik bilançosu üzerinden yapılan kimi hesaplamalara nazaran 300-350 Milyar TL civarında gerçekleşebileceği varsayım ediliyor.
– Bakan Mehmet Şimşek “Dezenflasyon başladı ve devam edecek” dedi. Hakikat mu?
Hazırlanan 2025 bütçesi büsbütün dezenflasyon amacına kilitlenmiş durumda. Yani gaye, enflasyonu önümüzdeki 2-3 yıllık süreçte denetimli olarak tek haneye indirmek üzerine kurulu.
Şimşek’in bu sözleri dezenflasyonun yükünü halkın yüklenmeye devam edeceğini gösteriyor. İktidarın enflasyonu düşürme siyasetinin iki temel ayağı var. Birincisi toplam talebi kısmak. Sıkı para, sıkı maliye ve sıkı gelirler siyasetiyle harcamaları azaltmak istiyorlar. İkincisi ise yüksek faiz siyaseti sonucunda yurt dışından sermaye girişleri ile döviz kurunu baskılayarak maliyet enflasyonu önlemeye çalışıyorlar.
– Beklentide değişiklik oldu mu?
Enflasyonist beklentiler kırılmadı. MB’nin beklenti anketlerinde enflasyon beklentileri çok üstte seyrediyor. Başka taraftan piyasaların eksik, rekabetçi, tekelci ve oligopolist yapısını değiştirmiyorsunuz. Bugün Türkiye’de muhakkak kesimlerde firmalar piyasaya hâkim ve istedikleri üzere fiyatı dikte ediyor.
‘ENFLASYONUN ÜZERİNDE KAR’
Hükümet cephesinde ise enflasyonun nedenini fiyat artışlarında gören ve bu çerçevede fiyat ve maaş artışlarını sınırlayarak enflasyonu düşürmeye çalışan bir yaklaşım var. Bu hakikat değil. Türkiye’nin son devirde yaşadığı enflasyon kâr itişli enflasyondur. Son yıllarda şirket karları enflasyonun çok üzerinde gerçekleşti.
– Enflasyonda düşüş başarılabilecek mi?
Ekonominin mevcut yapısına ve uygulanan siyasetlere bakıldığında enflasyonun beklendiği üzere düşmeyeceğini göreceğiz. OVP’de enflasyon varsayımı 2025’te yüzde 17.5 idi. 2026’da yüzde 9,7 ile tek haneye indirmeyi planlıyorlardı. Yakın vakitte MB Enflasyon Raporunu açıkladı. Yüzde 17.5 olan 2025 enflasyon iddiası yüzde 21’e, yüzde 9.7 olan 2026 yılı enflasyon kestirimi yüzde 12’ye yükseldi. 2026’nın sonunda da tek haneli enflasyon yok. Öteki taraftan, enflasyonun bu söylenen sayılar kadar dahi indirilemeyeceğini ve gitgide üste gerçek revize edileceğini göreceğiz. 2025’te enflasyonun yüzde 30-35 ortasında gerçekleşmesi olası gözüküyor.
– Nasıl bir sistemle bütçe açığı verilmez?
Kamu harcamalarından başlayarak israfı önleyecek harcama ıslahatı yapılmalı. Fakat bu kamuda çalışan personelin, memurun, emeklinin fiyatlarından kısarak olmamalı. İktisadın sermaye stokunu ve bu çerçevede potansiyel büyümesini artıracak kamu yatırımları da bu kapsamın dışında tutulmalı. Vergi ıslahatı yapılmalı. Kara nazaran adil bir vergi sistemi kurulmalı. Vergi harcamaları daraltılmalı. Düşük gelirli kesitlerin vergi yükü hafifletilmeli. Kayıt dışı denetim altına alınmalı. Bütçe denk olsa borçlanma muhtaçlığı da olmayacak. Fakat bütçe açığı verdiğinizde borçlanıyorsunuz.
‘FAİZ SARFİYATLARI PATLADI’
– Borçlanma kaynaklı faiz masraflarının durumu nedir?
Faiz masrafları patladı. 2025’te yüzde 50.2 artacak. 1 trilyon 950 milyar TL ile bütçe açığından fazla faiz sarfiyatı var. Bugün Türkiye’nin iç ve dış borçlarının faizleri ana parayı geçti. Bunlar Türkiye iktisadını sıkıştırıyor.
– Taban fiyat görüşmelerinde uzun mühlet sayılar kamuoyu ile paylaşılmadı. Açıklama ise beklenmedik bir anda oldu. Neden bu türlü bir süreç yaşandı?
Bu aslında beklenen bir süreçti. Bunun bu türlü olacağını bütçe görüşmelerinde tekraren söyledik. Gerek OVP’de, gerekse Hazine ve Maliye Bakanı’nın konuşmalarında iktisatta geçmiş enflasyona endeksleme yaklaşımının terkedilerek hedeflenen, beklenen enflasyona nazaran fiyat ve maaş artışlarının yapılması gerektiği konusu açıkça tabir edilmekteydi.
– Türk-İş komiteden çekildiğini açıkladı…
Asgari Fiyat Tespit Komitesi, personel kesiti, patron kısmı ve hükümetten beşer kişi olmak üzere toplam 15 bireyden oluşuyor. Ve patronla hükümet ortaklaştığında emekçi kesiti ne derse desin minimum fiyat ona nazaran belirleniyor. Bu çerçevede, kurulun yapısının tekrar düzenlenmesi gerekiyor.
– Minimum fiyatta iktidar etrafları dahi daha yüksek bir artış bekliyordu. Neden bu kadar düşük oldu?
Çünkü dezenflasyon süreci var ve vatandaşın alım gücünü azaltarak enflasyonu aşağı çekmeye çalışıyorlar. Öbür taraftan birtakım memleketler arası kuruluş temsilcilerinin aylar evvelki değerlendirmelerinde yüzde 30 sayısını refere etmeleri de değişik bir konu diye düşünüyorum.
– Altıncı ayda ikinci defa düzenleme yapılma ihtimali var mı?
Hükümetin halinden ve “Asgari ücretliyi enflasyona ezdirmedik” telaffuzundan yıl içinde ikinci bir düzenlemenin yapılmayacağı anlaşılıyor. Halbuki taban fiyat yüksek enflasyon periyotlarında yılda iki hatta üç yahut dört kez dahi belirlenebilir. Yıl sonuna kadar birebir sayıyla devam edilmesi taban fiyatlı kesimde büyük kayıplar yaratıyor.
– Hükümet etrafları artışı dolar ile karşılaştırıyor…
Dolar ile karşılaştırmak döviz kurlarının baskılandığı ortamlarda gerçek bir yaklaşım değil. Burada değerli olan bir konu da minimum fiyat ölçüsünün 12 ay boyunca devam edecek olması. Dolar kurundaki bir artış taban fiyatın satın alma gücünün azalması manasına gelecek. O vakit ne ile karşılaştıracaklar. Burada gerçek olan, taban fiyatın ülkedeki açlık ve yoksulluk sonu ile karşılaştırılması. Şu anda minimum fiyat açlık hududunun çok az üstünde. Önümüzdeki 2-3 ay içinde açlık sonunun da altına düşecek. Halbuki taban ücretlinin ailesi ile birlikte insan onuruna yaraşır bir hayat sürecek gelir seviyesine sahip olması gerekiyor.
‘PEMBE TABLO ÇİZİYORLAR’
– Erdoğan, “2025 bir evvelki yıldan daha uygun olacak” dedi ve biraz daha sabır istedi…
2025’te enflasyon inmeyecek, durum daha da berbatlaşacak. Bir pembe tablo çizmeye çalışıyorlar lakin savaş halindeki Rusya ve Ukrayna’nın enflasyon oranları bile Türkiye’den daha düşük. Enflasyonun altında fiyat artışları var. Başka taraftan vergi artışları yüksek. Sayılara bakınca gerçek açık ve net olarak ortaya çıkıyor. Bir yandan insanlardan sabır isteniyor başka yandan KÖİ modeliyle müteahhitlere paralar tıkır tıkır ödeniyor. Vazgeçilen vergilerde, istisna ve muafiyetlerin kapsamında hiçbir değişiklik yapılmadı.
– Vergiler müteahhitlere mi gitti o vakit?
KÖİ projelerinde 44 müteahhit var. Bunlardan 37’si matrah beyan etmemiş. Vergi vermiyor. Bu türlü bir model olamaz. Bunlar kara delikler.
‘ARTIK BIÇAK KEMİĞE DAYANDI’
– CHP lideri Özel “30 bin lira yoksa uğraşa, itiraza devam edeceğiz. Bu memleketi size dar edeceğiz” demişti. CHP ne yapacak?
Asgari fiyatın açıklandığı birinci günden itibaren CHP olarak halimizi ortaya koyduk. Cumartesi günü Ankara’da Tandoğan Meydanı’nda emek örgütleriyle birlikte “Bu Minimum Fiyata Yokuz” mitingini yaptık. Bugüne kadar olduğu üzere bundan sonra da örgütümüzle, partililerimizle birlikte alanda, meydanlarda, halkın yanında olacağız.
– Açıklanan taban fiyatı de dikkate alırsanız yakın vakitte seçime gidilme ihtimali var mı?
Bunu yaşayarak göreceğiz. Anlaşıldığı kadarıyla iktidar evvel enflasyonu düşük hanelere indirmeyi, sonrasında seçime gitmeyi planlıyor. Bu manada da her şeyin düzeleceğini söyleyerek vatandaşlardan biraz daha vakit istiyor. Fakat artık bıçak kemiğe dayandı. Ülkede yaşayan milyonlarca insanın açlık sonunun altında fiyat aldığı, yoksulluğun giderek daha çok yaygınlaştığı ve derinleştiği ortamda seçim bir gerekliliktir. Burada da muhalefet kadar, yurttaşlarımızın göstereceği reaksiyonlar de belirleyici olacak.
Yerel seçimde iktidarın uyguladığı yanlış siyasetlerin sonucunu gördük. Ülke bugün lokal seçimin yapıldığı devirden de daha makus bir durumda. Türkiye’nin gereksinimi olan ve sıkıntıları çözecek olan seçimdir.
PORTRE
1963’te Amasya’da doğdu. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Maliye Bölümü’nü bitirdi. Yüksek lisansını ABD’de Güney Kaliforniya Üniversitesi İktisat Bölümü’nde yaptı. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı’nda planlama uzmanı olarak çalıştı. ODTÜ’de öğretim vazifelisi olarak iktisat dersleri verdi. Türkiye İş Bankası’nda ve İş Portföy Yönetimi AŞ’de yönetim kurulu üyeliğinde bulundu. Mülkiyeliler Birliği’nde ikinci Başkanlık, Onur Kurulu Üyeliği ve Mülkiye Araştırma Merkezi Kurucu Başkanlığı vazifelerini yürüttü. İzmir milletvekili olan Türeli, TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu’nda CHP küme sözcülüğü vazifesini yürütüyor.