Yerleşik sisteme geçişle birlikte insanların günlük ömrünü sürdürdüğü yerlerde oturmak, yatmak, dinlenmek ya da yemek yemek üzere olağan ihtiyaçları sonucu yarattığı mobilyalar, bu temel kullanım emellerine ek olarak estetik hislere da hitap eder. Antik devir yapılarının iç mimari dizaynında, günümüzde olduğu üzere masa, sandalye, tabure, koltuk ve yatak üzere pek çok mobilya çeşidi kelam hususudur. Bu mobilya çeşitliliği ortasında yer alan yataklar, çok işlevli yapılarıyla antik ömür içerisinde tahminen de en kıymetli mobilya cinsidir.
Antik devir içerisinde üzerine uzanılan, uzun yatak biçimindeki mobilyaları tanımlamak için kline (κλινη) sözü kullanılır. Sözün kökeni, Antik Yunanca “boylu boyunca uzanmak, yatmak” manasına gelir. Genel manada ‘yatak’ olarak tanımlanabilecek olanklineler aslında kolay birer eşya çeşidi olarak düşünülmemeli. Günlük hayatın olağan akışı içerisinde insanların yatma, dinlenme ve yemek yeme muhtaçlıklarının tamamı için kullandığı klineler bu çok işlevli yapılarının yanında meyyit gömme gelenekleriyle temaslı olarak mezar odaları içerisinde ‘ölü yatağı’ halinde de kullanılıyordu. Münasebetiyle yatak odası, oturma odası ya da toplantı odaları içerisinde yer alarak, insanların tüm özel anılarına gizlice tanıklık eden klineler, vefattan sonraki sonsuz uykularında da insanlara eşlik eden bir mobilya cinsidir diyebiliriz.
Ucuz olması, rahat şekillendirilmesi ve kolay taşınabilirliği üzere pratik olgular nedeniyle çoğunlukla ahşaptan ya da dayanıklılığı artırmak ismine bronzdan yapılan klinelerin çürüme nedeniyle günümüze kadar ulaşması çok zordur. Bu nedenle Antik devirde tipik bir klinenin nasıl göründüğünü anlamamız konusunda seramikler, kabartmalar, mezar stelleri üzerindeki sahneler ya da meyyit yatakları üzere arkeolojik datalar büyük oranda yardımcı oluyor.
Antik periyotta yalın bir kline dört bacak üzerinde yükselen, dikdörtgen bir çerçeveden oluşurdu. Bu dikdörtgen çerçevelere çoğunlukla hayvan derilerinden yapılan kayışlar gerilerek, üzerine konulacak olan minder ya da şilte için sağlam bir yer oluşturulurdu. Gereçlerin birbirine bağlanması için birinci vakitler deri ve bitki liflerinden yararlanılırken tekniğin gelişmesi ile birlikte metal çiviler ve zıvanalar da kullanılır hale geldi. Klinelerin bilhassa baş kısımları, yatma ve dinlenme sırasında rahatlığı en üst düzeye çıkarabilmek hedefiyle kolçaklarla yükseltilirdi. Üzerine serilen minderler ve öteki dokuma eserleri göz gerisi edilecek olunursa klineler bir kişinin taşıyabileceği kadar hafiftir diyebiliriz. Örneğin, Oxford Ashmolean Müzesi’nde bulunan bir seramik üzerinde erkek hizmetli sırtında bir kline ve bir masa taşırken betimlenmiştir.
Klineler, kültürel yapı ve ekonomik durum ile temaslı olarak marangozlara sipariş veren kişinin maddi durumuna ve özel isteklerine nazaran farklı gereçler kullanılarak, farklı tiplerde yapılmışlardı. Klinelerin çerçeveleri ve bacaklarının imali için en çok kullanılan materyal daha ucuz olması, kolay işlenmesi ve rahat taşınabilmesi nedeni ile ahşaptı. Pek çok antik kaynak yardımıyla kline üretiminde akçaağaç, zeytin, çam, kayın, sedir ve meşe üzere pek çok ahşap tipinin kullanılabildiğini öğrenmekteyiz. Örneğin, Antik devrin ünlü şairlerinden biri olan Homeros, Odysseia isimli yapıtında bir klinenin nasıl yapıldığını aktarırken bilhassa zeytin ağacını vurgular:
“Sonra gür yapraklı kollarını kestim zeytin ağacının,
Gövdesini tunç bıçakla rendeledim köküne kadar,
Sonra güzelce bir çırpı çekip düzelttim,
İçini oyup sedirini tamamladım yatağın,
Ve sonra burguyla deldim her yanını,
Süsledim altınla, gümüşle, fildişiyle,
ve parlak kırmızı kayışlar gerdim
üzerine sığır derisinden.”
(Homeros, Odysseia, 23. Kısım 190 vd.)
Ahşaba oranla değerli olsa da daha sağlam ve sağlam olması istenen klineler için demir ya da bronz üzere metal gereç tercih edilirdi. Metal kullanılarak oluşturulan klinelerin fildişi, gümüş ya da altın kakmalar ile süslenerek daha gösterişli hale getirildiği örnekler yaygındı. Bilhassa bronzdan yapılmış olan klinelerin kolçak kısımları çeşitli aksesuarlarla süslenmişlerdi. At, katır, eşek, köpek ya da kuğu üzere pek çok hayvan tipinin baş ve omuz kısımlarını taklit eder biçimde oluşturulan bu aksesuarlar, sipariş veren kişinin isteklerine nazaran kimi vakit ilah ya da tanrıça büstleri biçiminde de biçimlendirilirdi. Örneğin, Batı Anadolu’da, Helenistik bir kent olan Priene’de günümüze hayli düzgün durumda korunarak gelen, bronz bir klinenin baş kısmında at başı biçiminde şekillendirilmiş bir kolçak bulunur. Birtakım örneklerde klinelerin hem baş hem de ayak kısımları yükseltilmiştir. Bu tıp klineler amphikephalos (çift başlı) olarak isimlendirilir.
KLİNE TİPLERİ ORTASINDA EN YAYGIN OLANI YUVARLAK BACAKLI KLİNELERDİR
Günümüze ulaşan ahşap ya da bronz kline örneklerinin yanı sıra öbür arkeolojik yapıtların üzerindeki betimlemeler Antik devirde mobilya bacaklarının, marangozlar tarafından genel olarak üç ana tipe bağlı kalınarak biçimlendirildiğine işaret eder. Birinci tip, en erken örnekleri Mısır ve Doğu kültürlerinde bulunan hayvan bacaklı klinelerdir. Aslan ya da leopar üzere yırtıcı hayvanların yanında at ya da keçi üzere hayvanların bacak ya da pençelerini taklit ederek yaratılan bu tip, fizikî gücü sembolize etmesi nedeniyle klinelerden daha çok tahtlarda tercih edilirdi. Kline tipleri ortasında en çok görülen ve en yaygın olan ikinci tip, yuvarlak bacaklı klinelerdir. İmali başkalarına oranla epey kolay olan bu kline tipinde bacaklar, ahşap ya da bronz materyalin torna ile iç ve dış bükey sınırlarla oyularak şekillendirilmesiyle oluşturulurdu.
Üçüncü ve son kline tipi dikdörtgen bacaklı klinelerdir. Dikdörtgen düz levhalar formunda biçimlendirilen bu tipte bacakların üzeri kazıma ve boyama tekniği ile aykırı ve düz bakışımlı lotus-palmetler, geometrik biçimler, rozetler ve volütlerle süslenerek güçlü bir manzara yaratılırdı. Uzun dikdörtgen yapısı ile bezemeler için epeyce uygun bir yapıya sahip olan kline çerçeveleri de bitkisel ve geometrik bezemeler ya da hayvan ve insan figürlerinin kullanıldığı günlük hayat sahnelerine kadar çok çeşitli biçimlerde süslenmişlerdi.
BİR KLİNE TEK KİŞİNİN YATABİLDİĞİ BOYUTA SAHİP
Mekan boyutlarının yanında ele geçen pek çok örnek değerlendirildiğinde ortalama bir klinenin 180 cm – 2 m uzunluğunda ve 90 cm – 1 m genişliğinde olduğunu anlıyoruz. Bu durumda ortalama bir klinenin tek kişinin yatabildiği ya da uzanabildiği bir boyuta sahip olduğu ortaya çıkar ki pek çok betimleme üzerinde klineler üzerinde tek kişinin yer aldığını görürüz.
Klineler, tıpkı vakitte Antik devir erkekleri ortasında epeyce tanınan olan ve symposium olarak isimlendirilen ziyafet ve alkollü cümbüşler sırasında kullanılan en kıymetli mobilyadır. Birçok konut yapısında andron olarak isimlendirilen özel odalar içerisinde gerçekleştirilen bu ziyafetlerde konuklar, sandalye ya da koltuk kullanarak bir masa etrafında toplanmak yerine, duvar kenarlarına yan yana dizilmiş klinelere uzanarak yemeklerini yer, içkilerini içerek uzun saatler sohbet ederlerdi. Andronlarda yer alan kline sayısı odanın boyutlarıyla ilişkili olarak değişiklik gösterirdi. En küçüğü 3x3m boyutlarında olan bu odalar içerisinde 3-5-7-9 üzere tekli haneler halinde artan kline sayılarının, 15’e kadar ulaşabildiğini biliyoruz. Konutların yanı sıra kamu yapıları içerisinde yer alan andronlarda kullanılan klineler de duvar kenarlarına sıralanarak, konukların birbirleriyle rahatça sohbet edip, vakit geçirebilecekleri biçimde tasarlanmışlardı.
Fonksiyonel yapıları sayesinde insanların günlük hayatında kıymetli bir yere sahip olan klineler muhakkak ki vefattan sonraki sonsuz hayat niyeti içerisinde de kendilerine yer edinmişlerdi. Örneğin, beşerler vefat eden kişinin onuruna gerçekleştirilen sergileme ve meyyit yemeği ritüellerinde klinelerden yararlanıyordu.
Prothesis olarak isimlendirilen ritüellerde yıkanıp, çeşitli yağlarla yağlanan ve kumaşlarla sarılan meyyit vücudu, kline üzerine yatırılarak sergileniyordu. Etrafında toplanan yakınları ve akrabaları tarafından yas tutularak, ölen kişi son seyahatine uğurlanıyordu.
Ölüm ile ömrün iç içe olduğu Antik periyot niyetinde mevtten sonra ruhlarının huzur bulmasını arzulayan beşerler defnedildikleri mezar odalarını, yaşarken kullandıkları yerlerden esinlenerek inşa etmiş ve bunun sonucunda meyyit yataklarını günlük hayatta kullandıkları klinelere benzetmişlerdi. Bilhassa bu niyet sistemi ile şekillendirilen tümülüs ve kaya mezar odaları içerisinde yer alan meyyit yatakları, günlük ömürde kullanılan yuvarlak ve dikdörtgen bacaklı kline örneklerinden izler taşır. Örneğin, MÖ 6’ncı yüzyıla tarihlendirilen Lidya tümülüslerinin mezar odaları içerisinde çoklukla rozetler, volütler ve lotus-palmet üzere bitkisel motiflerle zengince süslenmiş, dikdörtgen bacaklı meyyit yatakları tercih edilmiştir.
SFENKSLER TARAFINDAN TAŞINAN KLİNE ÖRNEKLERİ DE BULUNUR
Benzer halde Urartu, Frigya, Karya ve Likya üzere meyyit gömme gelenekleri içerisinde kaya mezarlarının sıkça kullanıldığı Anadolu kültürlerinde kaya mezar odası içerisinde, ana kayadan oyularak yapılmış olan meyyit yatakları duvar kenarlarına sıralandırılıyordu. Çoğunlukla aile mezarı olarak kullanılan bu tıp mezarlarda meyyit yatakları, günlük ömür içerisinde kullanılan ahşap ya da bronz kline örnekleri göz önünde bulundurularak şekillendirilmişti.
Özellikle mezar mimarisi ile bağlı meyyit yataklarında, bacakların biçimi konusunda standartların dışına çıkıldığı örnekler de kelam hususudur. Bu bahisteki en güzel örneklerden birisi Manisa yakınlarında yer alan ve Lidyalılara ilişkin olan Harta Tümülüsü’nde tespit edildi. Bu tümülüsün mezar odası içerisinde yer alan iki kişilik meyyit yatağı, dikdörtgen kurallar üzerine oturan iki sfenks tarafından taşınıyor. Epeyce kıymetli ve az olan bu örnekler, antik kaynaklarda klinai sphiggopodes (Sfenks bacaklı kline) olarak geçiyor. Bayan başlı ve aslan bedenli olarak düzenlenen sfenksler, büyük olasılıkla mezarı kötülüklerden koruyan figürler olarak mezar sahibi tarafından bilhassa tercih ediliyordu.
Mezar odaları içerisinde yer alan meyyit yatağı örneklerinin yanında mezar yapılarının dış cephelerinde ve mezar stelleri üzerinde yer alan ve günlük yaşamdankesitler sunan sahnelerde klinelere sıkça yer veriliyordu. Ayrıyeten yuvarlak ya da dikdörtgen bacaklı yapılarıyla günlük hayattaki mobilya dizaynlarını taklit eder halde tasarlanıyorlardı.
LECTUSLARIN ÜRETİMİNDE ÇOĞUNLUKLA BRONZ KULLANILIYORDU
Şık ve şık dizaynlarıyla estetik bir imaja sahip olan klineler toplumların kültürel yapısı ve alışkanlıkları ile paralel olarak vakit içerisinde farklı biçimler alarak gelişti. Örneğin, Roma Devri villalarında (domus) yatak olarak lectus ya da lectica olarak isimlendirilen mobilyalar kullanılıyordu. Klinelerin gelişmiş örnekleri olarak düşünülebilecek olan lectusların imalinde çoğunlukla bronz kullanılıyordu. Fildişi, gümüş ve altından yapılmış aksesuarların eklenmesi ile hayli lüks bir imgeye sahip olan lectusların, iki kişinin rahatlıkla sığabileceği kadar geniş ve arkalıklı olan, kanepe görünümlü çeşitleri ise biclinium olarak isimlendiriliyordu.
Antik periyotta Anadolu, Adalar, Yunanistan ve İtalya olmak üzere geniş bir coğrafya içerisinde kendine yer bulmuş olan klineler, iç mimarinin kıymetli bir donanımı olarak yüzyıllar boyunca gelişim gösterdi; toplumların yaşayış biçimi, kültürel yapısı ve estetik telaşları hakkında ipuçları sundu. Günlük hayatın her anında kendine yer bulan klineler, bilhassa meyyit gömme uygulamalarında tercih edilmiş olmalarıyla epey farklı mobilyalardır. Mevt ve vefat sonrası hayat günümüzde olduğu üzere Antik periyotta de insanların kanısında bilinmezlerle doluydu. Vefatın yarattığı kaygı ve çaresizlik hissi sonucunda beşerler, vefattan sonraki hayatlarında huzurlu ve keyifli olma ismine mezar odalarını yaşadıkları konutlara benzetiyorlardı. Bu niyet stili doğal olarak meyyit yataklarının, klinelere benzetilmesini de beraberinde getirdi. Meyyit vücutların yatırıldığı klineler, mezar odalarında huzurlu bir mesken ortamı yaratarak ebedi istirahatlerinde insanların yanında olmaya devam ettiler.
*Sinop Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı, Doç. Dr.